Với người dân nơi đây, Then chính là tiếng lòng của họ vì nó là sự kết hợp của các yếu tố nghệ thuật như múa, hát và các giá trị văn hóa, lịch sử của dân tộc được thổi hồn vào trong đó. 

Một trong những người giữ được hồn Then cho đồng bào Thái trắng là nghệ nhân Điêu Văn Minh ở bản Nghe Toỏng, xã Mường Giàng, huyện Quỳnh Nhai, tỉnh Sơn La. Với giọng hát trầm ấm, truyền cảm, từng làn điệu Then được ông thể hiện bằng tình yêu và sự say mê với làn điệu dân tộc.

Nghệ nhân Điêu Văn Minh chia sẻ: Khi còn nhỏ, ông đã được nghe những làn điệu hát Then của các ông, bà trong bản. Hơn nữa được ông ngoại truyền dạy nên ngay từ hồi trẻ ông đã hát thành thạo các làn điệu Then cổ. Với ông, Then như hơi thở, là lẽ sống của cuộc đời và không biết từ bao giờ những làn điệu Then đã ngấm vào ông như một duyên nợ. 

Để làn điệu Then đi vào lòng người, nó còn có sự song hành của tiếng đàn tính thiết tha, ngọt ngào. Ông đã cùng với những người bạn của mình thể hiện các bài hát ca ngợi tình yêu bản làng, núi rừng quê hương. Qua tiếng đàn và những lời hát, nó như người bạn tâm giao cùng ông chia sẻ niềm vui, nỗi buồn trong cuộc sống. 

Ông Hoàng Văn Chiêm ở bản Phiêng Nèn 3, xã Mường Giàng - bạn song hành của ông Minh cho biết: Khi hát Then phải có đàn tính tẩu đi cùng và rất nhiều giai điệu, đàn tính phải theo điệu Then, hát như thế nào đàn tính phải đánh theo như thế. 

Cùng cây đàn tính mà người bạn thể hiện đã theo ông Minh tham gia rất nhiều hội diễn nghệ thuật của các dân tộc như: Hội thảo về phong tục những nét văn hóa của các dân tộc tại nước Cộng hòa Dân chủ Nhân dân Lào; Liên hoan nghệ thuật hát Then, đàn tính toàn quốc lần thứ III năm 2009; Liên hoan nghệ thuật hát Then, đàn tính các dân tộc Tày, Nùng, Thái Việt Nam lần thứ V tại Tuyên Quang năm 2015. 

Mỗi lần tham gia hội thi hát Then là cơ hội để ông hiểu thêm về những nét đẹp văn hóa của các dân tộc và giới thiệu những bản sắc văn hóa dân tộc mình đến bạn bè trong và ngoài nước. Đó còn là dịp để ông sưu tầm thêm các làn điệu mới, từ đó làm phong phú bộ sưu tập trong làn điệu Then của mình. 

Nghệ nhân Điêu Văn Minh đang hướng dẫn hát then. Ảnh: Nguyễn Cường/TTXVN

Ngày xưa, hát Then chỉ dùng để cúng bái, giao tiếp với thần linh trong các dịp lễ hội như lễ cầu mùa, cầu mưa... Bây giờ, ngoài những làn điệu Then cổ còn giữ lại, hát Then mới là các bài hát ca ngợi quê hương, tình yêu đôi lứa, tình yêu lao động", ông Minh cho biết. 

Không chỉ để lại dấu ấn trong sưu tầm, sáng tác và biểu diễn, ông Minh còn như một bảo tàng sống về hát Then trong nét văn hóa của người Thái trắng vùng Tây Bắc. Năm nay, dù đã ngoài 60 tuổi nhưng hàng ngày ông vẫn miệt mài tìm tòi, sưu tầm, nghiên cứu những làn điệu Then cổ. 

Ông Minh tâm sự, chứng kiến nhiều làn điệu dân ca truyền thống của các dân tộc bị mai một, rồi mất dần bởi làn sóng kinh tế thị trường, sự tác động của quá trình giao thoa văn hóa, khiến ông không khỏi trăn trở cho số phận của làn điệu Then và những giá trị văn hóa của cha ông. 

Nặng lòng với làn điệu Then, ông đã truyền dạy cho các con cháu và những người yêu thích về cách hát, điệu múa trong Then. Ông mong muốn giúp những người đến với hát Then hiểu thêm và yêu nét đẹp văn hóa dân tộc cũng như sẽ gìn giữ, phát huy được làn điệu Then trong tương lai. 

Ông Điêu Chính Nhan ở Phiêng Nèn 3, xã Mường Giàng cho hay: "Nghệ nhân Điêu Văn Minh là một người rất tâm huyết với nghệ thuật hát Then. Khi truyền dạy hát Then, ông rất nhiệt tình và hướng dẫn rất tỉ mỉ cách hát cũng như giọng lên xuống". 

Với những đóng góp trong việc bảo tồn và phát huy những làn điệu hát Then, ông Minh đã nhận được nhiều giải thưởng như: Giải nhì tại Liên hoan nghệ thuật hát Then, đàn tính toàn quốc lần thứ III năm 2009; Giấy khen của Viện trưởng Viện âm nhạc vì đã có những đóng góp tích cực cho công tác bảo tồn và phát huy vốn âm nhạc dân gian truyền thống của dân tộc Thái trắng ở Quỳnh Nhai; 

Bằng công nhận của Ban Chỉ đạo cuộc vận động sáng tác quảng bá tác phẩm với chủ đề "Học tập và làm theo tấm gương, đạo đức Hồ Chí Minh" và đạt giải A tập thể tại Liên hoan nghệ thuật hát Then, đàn tính các dân tộc Tày, Nùng, Thái Việt Nam lần thứ V tại Tuyên Quang năm 2015. 

Đặc biệt, năm 2015, ông đã vinh dự được Chủ tịch nước tặng Danh hiệu Nghệ nhân ưu tú loại hình nghệ thuật trình diễn dân gian tỉnh Sơn La, vì đã có cống hiến xuất sắc trong giữ gìn và phát huy di sản văn hóa của dân tộc Việt Nam. 

Giọng hát ấm áp, truyền cảm như có men say của ông trong từng câu Then đã chất chứa nghĩa tình non nước và khát khao vươn tới chân, thiện, mỹ. Tiếng hát của ông như lời mời chào, làm người nghe khó có thể quên được một nghệ nhân hát Then. Ông chính là nghệ nhân ưu tú điển hình trong việc giữ gìn những bản sắc văn hóa của dân tộc Thái trắng ở Quỳnh Nhai nói riêng và các dân tộc Thái trắng vùng Tây Bắc nói chung.